Kruispunt: Een steen voor een leven; over 'struikelstenen' in Zwolle

Wat is het verhaal achter 'struikelstenen' en hoe troostrijk is het om op deze manier te gedenken? De in Zwolle geboren en getogen rapper Sticks maakt voor het eerst de legging van struikelstenen mee in zijn stad. “We gedenken op 4 mei, maar dat is meer algemeen, je hoort het te doen. Maar als de alledaagse ruis zijn tol komt opeisen en het gedenken naar de achtergrond verdwijnt, dan zijn daar de struikelstenen.”

In Kruispunt staat de troost die struikelstenen kan bieden centraal. Een gesprek in Berlijn met de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, de bedenker van de stenen, in zijn atelier en bij enkele leggingen. De broers Krammer uit Israël en de 92-jarige Bep Maazen zijn aanwezig bij de ceremonie in Zwolle. Hier worden stenen voor hun overleden dierbaren gelegd. Verhalen over het verleden, maar ook hoe het mensen samenbrengt in het heden.

Inspiratie voor het struikelstenenproject vond Demnig door een tekst uit de Talmoed: Een mens is pas vergeten als zijn naam is vergeten. Met de stenen wil hij de met name Joodse slachtoffers weer plaatsen in de buurt waar ze woonden, waar de kinderen op staat speelden en de volwassenen hun buurtpraatjes hielden.

Onlangs heeft Demnig een stichting opgericht omdat hij in zijn leven niet alle stenen zelf kan leggen. Zijn vrouw Katja en de leden van de stichting leggen nu ook stenen. In steden zoals Zwolle, waar hij vaker is geweest en weet dat ze het op zijn manier doen, mogen de bewoners ze zelf leggen. Het handmatig ingraveren van de stenen blijft zijn vriend, beeldhouwer Michael Friedrichs-Friedländer doen. “Ik maak geen steen zónder mijn hart. Zonder gevoel kan het niet, het is een mozaïek van gezamenlijk werk”, aldus Friedrichs-Friedländer over zijn werk.

Voor Bep Maazen heeft de legging in Zwolle extra waarde want haar schoolvriendin Juppie Krammer wordt herdacht. De moeder van Bep maakte in 1943 een foto van alle kinderen uit de Seringenstraat. Op deze foto staan drie joodse kinderen van de familie Krammer, die de dag na het maken van de foto werden afgevoerd en later vermoord in vernietigingskamp Sobibor. Bep: “Mijn generatie heeft de oorlog bewust meegemaakt, maar wij zijn bijna allemaal overleden. Het geeft mij troost dat Juppie en al die andere mensen door deze struikelstenen niet vergeten worden.”

Bij het opsporen van de nabestaanden en het organiseren van de leggingen zijn vrijwilligers erg belangrijk. Familieleden worden vaak in het buitenland teruggevonden. De kleinkinderen van Herman en Mietje Krammer-Van Gelderen uit Zwolle zijn daar een voorbeeld van. Vardit Krammer en zijn broers komen speciaal uit Israël naar Nederland om bij de plaatsing te zijn. “We zijn zo dankbaar dat zoveel mensen moeite hebben gedaan om ons te vinden zodat wij bij de ceremonie kunnen zijn van de struikelstenen voor onze familie!”

Demnig hoopt met zijn project een blijvend signaal af te geven: “Het is opnieuw actueel om bepaalde groepen uit de samenleving tot zondebok te maken en vluchtelingen niet binnen te laten. Door de oorlog zo concreet voelbaar te maken, wordt ook het gevaar van sociale uitsluiting en intolerantie duidelijker.” Hiphopper Sticks zegt hierover: “We kunnen doen of de geschiedenis zich niét steeds herhaald. Het is niet overbodig om stil te staan bij wat er in het verleden is gebeurd. Wat wij nu hebben is helemaal niet vanzelfsprekend.”